?STANBUL'UN ALTINDAK? G?ZEML? TAR?H

Muhte?em sütunlar?n koynunda yatan Medusa'n?n  ac? ve hüzün dolu öyküsü.

Bir bak?? tersine çevirebilir miydi her ?eyi ya da ta?a dönü?türebilir mi bir bak?? seni. Istanbul'un orta yerinde, so?uk, karanl?k bir yerde uzun tarihler boyu o dehlizde tam orda bekliyor.

Binlerce y?ld?r orda yerde yat?yor.

Tarihin tan??? Medusa' n?n kendisi bana bak?yor, onu gördü?ünüzde ta? kesilmek isteyebilirsiniz.

O nun tan?kl???nda sütunlar?n aras?nda gecmi?e yolculu?unuz ba?lar. Taki siz isteyip bugüne gelene kadar..

"Diz çök ,

kutsal bilgeli?in yald?zl? mouseion nunda

Ve kula??n? yere daya

Dinle suyun ??r?lt?s?n?.

Bat?k saray?n derinliklerine in...

Orada, karanl???n içinde bekler khthonik canavar

Kan k?rm?z?s? sular?nda gömülmü?tür lagünün...

Ki yans?tmaz y?ld?zlar?..."

"Dante’nin Cehennem’i.

Final. Topra??n merkezi. Yerçekiminin tersine döndü?ü yer.

Yukar?n?n a?a?? oldu?u yer."

Bir çok tarihi romanda ve ?stanbul' u anlatan eserde ya da an? kitaplar?nda Yerebatan Sarn?c?

ndan söz edildi?i bilinmektedir.

Dan Brow' n?n Cehennem' inde sarn?çtan yukaridaki ?ekillerde oldugu gibi bahsedilir.

"Arkeolog E. Unger'in, Birinci Dünya Sava??'nda ?stanbul'a gelen bir Alman denizalt?s?n?n ?i?me botuyla gezindi?i yer, Yerebatan Sarn?c?'d?r... Yerin alt?ndaki bir sarn?c? dolduran eski Bizans suyunda yüzen, bir arkeolo?un nefesiyle ?i?mi? denizalt? botu!..

Söyle ey ?stanbul, bana daha derinliklerdeki s?rlar?n? da söyle!.."

Sunay Ak?n

Kule Canbaz?' nda böyle anlat?r.

Yerebatan sarn?c?, ne muazzam bir yerdir.

Tarihin izlerini sürebilece?imiz en önemli kültür varl?klar?n?n ba??nda gelmektedir. Do?u Roma ?mparatoru I. Justinianus (527-565) taraf?ndan yapt?r?lan bu büyük yer alt? sarn?c?, suyun içinden yükselen ve say?s?z gibi görülen mermer sütunlar sebebiyle halk aras?nda “Yerebatan Saray?” olarak isimlendirilmi?tir. Latincede “Cisterna Basilica” olarak adland?r?lan yap?n?n bulundu?u yerde daha önceleri Stoa Bazilikas? bulundu?undan, kimilerince “Bazilika Sarn?c?” olarak da an?lmaktad?r.

Yerebatan Sarn?c? ?stanbul'da ?ehrin su ihtiyac?n? kar??lamak üzere  yapt?r?lm?? kapal? su sarn?c?d?r. Ayasofya'n?n güneybat?s?nda, So?ukçe?me Soka??'ndad?r. Suyun içinden yükselen pek çok mermer sütun muhte?em güzelli?iyle bugün halen tarihin tan?kl???n? yapmaya devam etmektedir.

Yerebatan Sarn?c?; yakla??k 1000 m2 alan? kaplayan; uzunlu?u 140 metre, geni?li?i 70 metre olan dikdörtgen biçimli devasa bir yap?d?r. Dünya Sava?? döneminde Alman arkeolog Eckhard Unger taraf?ndan al?nm?? ve 138 x 64,6 m oldu?u belirtilmi?tir. Sarn?c?n, geçmi?te üzerinde bulundu?u dü?ünüleni Basilika Stoa adl? an?tsal yap?n?n ve bölgenin su ihtiyac?n? kar??lamak için yap?ld??? tahmin edilir. Yakla??k 100.000 ton su depolama kapasitesine sahiptir. Sarn?ç geçmi?ten günümüze su deposu olarak kullan?lmaktad?r. Ayn? zamanda uzun gemi yolculuklar?nda su ihtiyac?n? kar??lamak için gemi çat?lar?na da kurulmaktad?r. Sarn?ç, içinde su biriktirmek için yer alt?nda yap?lan depo olmakla birlikte gemilerde saçtan yap?lm?? tatl? su deposudur. Bugün say?lar? tam olarak bilinemese de ?stanbul' da  yakla??k 70 sarn?ç oldu?u bildiriliyor. Bu 70 sarn?ç?n Bizans döneminden kald??? dü?ünülüyor. ?erefiye Sarn?c?, Yerebatan Sarn?c? gibi devasa yap?lar, ?stanbul'un en çok ziyaretçi kabul eden eserleri aras?nda yer al?yor.

Yaz?l? kaynaklara göre su yollar?ndan ve ya?murdan elde edilen suyu, imparatorlar?n ikamet etti?i Büyük Saray ve çevresindeki yap?lara da??tarak yüzlerce y?l ?ehrin su ihtiyac?n? kar??layan Yerebatan Sarn?c?’na, tarihi su yollar?ndan biri olan Hadrianus ?sale Hatt?’ndan da su sa?lanm??t?r.

Sarn?c?n içerisinde her biri 9 metre yüksekli?inde 336 sütun bulunmaktad?r. Birbirine 4.80 metre aral?klarla dikilen bu sütunlar, 28 sütun içeren 12 s?radan meydana getirmektedir. Çe?itli mermer cinslerinden yontulmu? sütunlar?n büyük bir k?sm? tek parçadan, bir k?sm? da iki parçadan olu?maktad?r. 52 basamakl? ta? bir merdivenle içine inilen sarn?çtaki bu sütunlar?n bir k?sm?n?n, daha eski tarihli yap?lardan topland??? dü?ünülmektedir.

Sütunlar?n ba?l?klar? ise farkl? özellikler göstermektedir. Baz?lar? “Korint” üslubunu yans?t?rken baz?lar?nda bezemesiz sade ba?l?klar öne ç?kar. Sarn?çtaki sütunlar?n kö?eli veya yivli biçimde olan birkaç? hariç ço?unun silindir biçimli oldu?u gözlemlenmektedir.

Sarn?c?n tu?ladan örülmü? 4.80 metre kal?nl???ndaki duvarlar? ve tu?la dö?eli zemini, Horasan harc?ndan kal?n bir tabakayla s?vanarak su geçmez hale getirilmi?tir.

?n?as?nda 7.000 kölenin çal??t??? sarn?c?n suyu imparator Valens taraf?ndan (368) y?l?nda yapt?r?lan 971 m. uzunlu?undaki Valens (Bozdo?an) kemeri ile imparator Justinianus'un yapt?rd??? 115.45 m. uzunlu?undaki Ma?lova Kemeri yard?m?yla ?ehre 19 km. Mesafede Belgrat ormanlar?ndaki E?rikap? su taksim merkezinden getirilmi?tir. Sarn?çtaki sütunlar?n, kö?eli veya yivli biçimde olan birkaç tanesi hariç büyük ço?unlu?u silindir biçimindedir. Bu sütunlar içerisinde üzeri oyma ve kabartma halinde Tavus Gözü, Sark?k Dal, Gözya?? ?ekillerinin tekrar?yla süslenmi? olan? özellikle dikkati çeker. Bu sütun Bizans devrinde "Farum Tauri" denilen bugünkü Beyaz?t meydan?nda kal?nt?lar? bulunan IV. yy. zaman?na ait büyük Theodesiusun (379-395) zafer tak?ndaki sütunlar?n benzeridir. 

Bir söylentiye göre, üzerindeki ?ekillerin gözya??na benzemesin nedeni Büyük Bazilika’n?n in?as?nda ölen yüzlerce köleyi anlat?r..Sarn?c?n orta yerini geçtikten sonra, güneybat? duvar?ndan içeriye do?ru, yakla??k 40 m. uzunlu?unda 30 m. geni?li?inde düzensiz bir ç?k?nt? halinde görülen k?s?m a??rl??? ta??yabilmesi için geçmi?, yüzy?llarda yap?lan onar?mlar s?ras?nda örülen duvarlard?r. En uzun yerinde 9 sütun, en dar yerinde ise 2 sütun olmak üzere toplam 40 sütun bu duvarlar?n arkas?nda kald??? için görülmemektedir. Sarn?c?n kuzeybat? kö?esindeki iki sütunun alt?nda kaide olarak kullan?lan iki Medusa ba?? Roma Ça?? heykel sanat?n?n ?aheser örneklerindendir. Sarn?c? ziyarete gelenlerin hayretler içerisinde seyrettikleri IV.yy. ait bu ba?lar?n hangi yap?dan al?narak buraya getirildi?i konusunda kesin bir bilgi olmamakla birlikte Genc Roma Ça??'na ait antik bir yap?dan sökülerek buraya getirildi?i san?lmaktad?r.

M?TOLOJ?DE MEDUSA

Medusa'yla ilgili mitolojiye dayand?r?lan birçok söylenti bu yap?y? daha da gizemli k?lar. Bir söylentiye göre Medusa Yunan Mitolojisinde yeralt? dünyas?n?n di?i canavar? olan üç Gorgonadan biridir. Bu üc k?z karde?ten yaln?zca Y?lan Ba?l? Medusa olumludur. Ve kendisine bakanlar? ta?a çevirme gücüne sahiptir. 0 dönemde büyük yap?lar? ve özel yerleri kötülüklerden korumak amac?yla Gorgona kafalar?n?n resim ve heykellerinin konuldu?u, Medusan?n da bu dü?ünceyle buraya konuldu?u san?lmaktad?r.

Yine bir rivayete göre, Medusa siyah gözleri, uzun saçlar? ve güzel vücudu ile övünen bir k?zd?r. Yunanl? Tanr? Zeus'un o?lu Perseus'u sevmektedir. Tanr?ca Athene'de Perseus'u sevmekte ve Medusa'y? k?skanmaktad?r. Athene Medusa'n?n saçlar?n? korkunc y?lanlar biçimine sokar. Art?k Medusa kime baksa, bakt??? kimse ta? kesilir. Perseus Medusa'n?n büyülendi?ini dü?ünerek ba??n? keser ve kesik ba?? eline alarak sava?lara kat?l?r. Ba?? görenler ta? kesilir ve Perseus sava?lar? kazan?r.

Bu olaydan sonra Medusa'n?n eski Bizans'ta k?l?ç kabzalar?na ve sütun kaidelerine ters ve yan olarak i?lendi?i söylenmektedir. Di?er bir rivayete göre ise Medusa kendisini Perseus'un k?l?c?nda görmü? ve ta? kesilmi?tir. Bunun icin buradaki heykeli yapan heykeltras ?????n yans?ma pozisyonlar?na göre Medusa'y? normal, ters ve yan olmak üzere üc ayr? pozisyonda yapm??t?r. Normal pozisyonda çal???lm?? olan Medusa ba?? Didim'den getirilmi?tir.

1453 y?l?nda ?stanbul’un fethinden sonra Topkap? Saray?’n?n ihtiyaçlar? için bir müddet daha kullan?lan tarihi sarn?c?n, bölgede yava? yava? konutla?man?n ba?lamas?yla halk taraf?ndan kullan?ld??? da bilinmektedir.

16. yüzy?l?n ortalar?na kadar Bat?l?lar taraf?ndan “fark edilmeyen” yap?, bu dönemde adeta yeniden “ke?fedilir”. 1544-1555 y?llar? aras?nda ?stanbul’da ya?ayan Frans?z do?a bilimci ve topografya uzman? Petrus Gyllius, ke?fi gerçekle?tiren ki?i olarak kar??m?za ç?kar. Sarn?c?n ölçülerine dair ilk tespitleri ortaya koyan ki?i olan Gyllius’a göre, Konstantinopolis’in en büyük su mahzeni, 336 ayak uzunlu?unda,182 ayak geni?li?indedir; çevresi ise 224 Roma ad?m?n? buluyordur. Yap?n?n sütunlar?n? saymay? da ihmal etmeyen Petrus Gyllius, tam 336 sütunu kayda geçirir ve sarn?c?n tepesinde birçok kuyu oldu?unu ara?t?rmas?nda not dü?er.

Gyllius’un, “Kovalarla su çekerler; hatta sarn?ç içerisinde kürek çekip kandillerle ???kland?r?r ve bal?k avlarlar. Kuyulardan sarn?ç içerisine hava ve ???k s?zmakta, bal?klar ?????n alt?nda yüzmektedirler,” cümleleri, o vakitler mahalle ahalisinin sarn?çtan “haberdar” oldu?unu gelece?e aktarm??t?r.

Osmanl?’da, III. Ahmet döneminde mimar Kayserili Mehmet A?a taraf?ndan ilk kez, II. Abdülhamid döneminde ise ikinci kez onar?m gören Yerebatan Sarn?c?, ilerleyen y?llarda da onar?mdan geçmeye devam etmi?tir. 1955-1960 y?llar?nda k?r?lma riski alt?ndaki 9 sütunu kal?n bir beton tabakas?yla kaplanarak dondurulmu?tur. 1985-1987 y?llar? aras?nda ?stanbul Büyük?ehir Belediyesi’nin gerçekle?tirdi?i kapsaml? onar?m ve temizlik çal??malar?nda, Yerebatan’?n en önemli simgesi olan Medusa ba?? kabartmal? bloklar ke?fedilmi?tir. Sütun kaidesi olarak kullan?lan Medusa ba?lar?ndan yap?n?n bat?s?nda konumlanm?? olan? ters, do?usundaki ise yatay olarak durmaktad?r. Roma heykel sanat?n?n en özel örneklerinden biri olan ve ziyaretçilerin yo?un ilgisiyle kar??la?an Medusa ba?lar?, birçok efsaneye de konu olmu?tur.

Restorasyon sonras? 1987 y?l?nda bir gezi platformu düzenlemesiyle ?BB taraf?ndan müze olarak ziyarete aç?lan görkemli yap?, zaman içinde çe?itli ulusal ve uluslararas? etkinliklere ev sahipli?i yapm??t?r.

?stanbul gezi programlar?n?n ayr?lmaz bir parças? olan bu gizemli mekân?, bugüne kadar ABD Eski Ba?kan? Bill Clinton’dan Hollanda Ba?bakan? Wim Kok’a, ?talyan Eski D??i?leri Bakan? Lamberto Dini’den ?sveç eski Ba?bakan? Göran Persson’a ve Avusturya eski Ba?bakan? Thomas Klestil’e kadar birçok ki?i ziyaret etmi?tir. ?BB Miras taraf?ndan hayata geçirilen tarihinin en büyük restorasyonuyla güçlendirilerek daha nice yüzy?llara tan?kl?k etmek üzere 22 Temmuz 2022 tarihinde yeniden kap?lar?n? açan Yerebatan Sarn?c? Müzesi, yeni nesil müzecilik anlay???yla ziyaretçilerini a??rlamaya devam etmektedir.

Kaynakça

Evliya Çelebi. Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi, Topkap? Saray? Kütüphanesi Ba?dat 304 Numaral? Yazman?n Transkripsiyonu-Dizini. Cilt 1. Haz?rlayan Robert Dankoff, Seyit Ali Kahraman ve Yücel Da?l?. ?stanbul: Yap? Kredi Yay?nlar?, 2006.

Haf?z Hüseyin Ayvansarayi. The Garden of the Mosques. Çeviren Howard Crane. Leiden: Brill, 2000..

Beyatl?, Ahmet, haz. Fâtih Sultan Mehmed’in 877/1472 Tarihli Vakfiyyesi. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2013.

Forcheimer, Philipp, ve Josef Strzygowski. Die Byzantinischen Wasserbehalter von Konstantinopel. Viyana: Verlag der Mechitharisten-Congregation, 1893.

Gyllius, Petrus. The Antiquities of Constantinople. Çeviren John Ball. Londra: 1729.

Mehmed Ziya Bey. ?stanbul ve Bo?aziçi: Bizans ve Osmanl? Medeniyetlerinin Âsâr-? Bâk?yesi. ?stanbul: ?BB Kültür A.?., 2016.